[อรรถาธิบายพุทธคุณบทว่า โลกวิทู]

อนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า ชื่อว่า โลกวิทู เพราะพระองค์ทรงรู้แจ้ง
โลก โดยประการทุกอย่าง. จริงอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ทรงรู้ คือ ทรงรู้
ทั่วถึง ทรงแทงตลอดโลก โดยประการทั้งปวง โดยสภาพบ้าง โดยสมุทัยบ้าง
โดยนิโรธบ้าง โดยอุบายเป็นเหตุถึงนิโรธบ้าง. เหมือนอย่างที่พระองค์ตรัสไว้
ว่า ดูก่อนอาวุโส ! ในที่สุดแห่งโลกใดแล ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่เคลื่อน
ไม่อุบัติ เราไม่กล่าวที่สุดแห่งโลกนั้นว่า อันบุคคลพึงรู้ พึงเห็น พึงถึง ด้วย
การไป (ด้วยกาย), ดูก่อนอาวุโส ! และเราไม่กล่าวว่า การยังไม่ถึงที่สุด
แห่งโลกเลยจะทำที่สุดแห่งทุกข์ใด, ดูก่อนอาวุโส ! อีกอย่างหนึ่ง เราย่อม
บัญญัติโลก ความเกิดแห่งโลก ความดับแห่งโลก และข้อปฏิบัติให้ถึงความ
ดับโลก ที่กเลวระประมาณวาหนึ่งนี้แล ซึ่งมีสัญญา มีใจ,
ที่สุดแห่งโลก บุคคลไม่พึงถึงได้ด้วย
การไป (ด้วยกาย) ในกาลไหน ๆ และจะ
ไม่มีการพ้นจากทุกข์ได้ เพราะยังไม่ถึงที่สุด
แห่งโลก เพราะเหตุนั้นแล ท่านผู้รู้แจ้งโลก
มีปัญญาดีถึงที่สุดแห่งโลก อยู่บนพรหมจรรย์
แล้ว เป็นผู้สงบ รู้ที่สุดแห่งโลกแล้ว ย่อม
ไม่ปรารถนาโลกนี้และโลกอื่น.^*

[อรรถาธิบายโลก 3]

อีกอย่างหนึ่ง โลกมี 3 คือสังขารโลก (โลกคือสังขาร) สัตว์โลก
(โลกคือหมู่สัตว์) โอกาสโลก (โลกคือแผ่นดิน).
^* องฺ. จตุกฺก. 21/62

บรรดาโลกทั้ง 3 นั้น โลกในอาคตสถานว่า โลก 1 คือ สรรพสัตว์
ดำรงอยู่ได้เพราะอาหาร¹ ดังนี้ พึงทราบว่า เป็นสังขารโลก. โลกในอาคต
สถานว่า โลกเที่ยง หรือว่า โลกไม่เที่ยง ² ดังนี้เป็นต้น พึงทราบว่า เป็น
สัตว์โลก. โลกในอาคตสถานว่า
พระจันทร์และอาทิตย์ รุ่งโรจน์ ย่อม
เวียนส่องทิศทั้งหลาย ให้สว่างไสว ตลอด
ที่มีประมาณเพียงใด, โลกมีประการตั้งพัน
ก็ย่อมสว่างไสว ตลอดที่มีประมาณเพียงเน้น.
อำนาจของท่าน ย่อมเป็นไปในโลกตั้งพัน
จักรวาลนี้ ³ ดังนี้
พึงทราบว่า เป็นโอกาสโลก.

[พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงรู้แจ้งโลกทั้ง 3]

พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ทรงรู้แจ้งโลกแม้ทั้ง 3 นั้น โดยประการ
ทั้งปวง. จริงอย่างนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น ได้ทรงรู้แจ้งแม้สังขาร
โลกนี้ โดยประการทั้งปวง คือ:-
โลก 1 คือสรรพสัตว์ ดำรงอยู่ได้เพราะอาหาร, โลก 2 คือนาม 1
รูป 1, โลก 3 คือเวทนา 3, โลก 4 คืออาหาร 4, โลก 5, คืออุปทานขันธ์ 5,
โลก 6 คืออายตนะภายใน 6, โลก 7 คือวิญญาณฐิติ 7, โลก 8 คือโลก
ธรรม 8, โลก 9 คือสัตตาวาส 9, โลก 10 คืออายตนะ 10, โลก 12
คืออายตนะ 12, โลก 18 คือธาตุ 18. ⁴
1. ข. ปฏิ. 31/179. 2. ม.ม. 13/143 3. ม.ม. 12/594 4. ข. ปฏิ. 31/179.